Het wordt praktisch als een axioma beschouwd dat de macht uit drie takken bestaat: de wetgevende, de uitvoerende en de rechterlijke macht. Er zijn verschillende speculaties over de zogenaamde “vierde macht” – de pers en haar invloed op de samenleving, maar dit moet als een lyrische term worden opgevat.
Waar komt dit vandaan? Al Aristoteles schreef over de scheiding der machten, en de theoretische basis hiervoor werd aangeleverd, of gerationaliseerd, door Charles-Louis de Secondat, baron de Montesquieu — een man met een achternaam die de noodzaak van het bestaan van de letter ё in de Russische taal bewijst. Tegelijkertijd is de geschiedenis van de oorsprong van de scheiding der machten niet van belang, omdat het als het ware natuurlijk is. Rechters, bijvoorbeeld, moeten onafhankelijk zijn van wie dan ook, als we een stabiele en rechtvaardige samenleving willen hebben. Het is ook ongepast dat mensen die zich met administratie bezighouden, zelf de wetten schrijven. Dan kunnen ze alles schrijven wat ze willen en zichzelf buitensporige bevoegdheden geven. Maar ze moeten ook niet ondergeschikt zijn aan de hoofdrechter, want dan is er niemand om oneerlijke rechters te arresteren. En aangezien de uitvoerders volgens bepaalde wetten handelen, zijn er dus mensen nodig die deze wetten schrijven of, als ze van bovenaf gegeven zijn, op de juiste manier interpreteren. In een kleine gemeenschap worden de wetten door de gemeenschap zelf gedicteerd, vaak zijn de wetten niet eens op papier vastgelegd, en mensen laten zich leiden door begrippen van rechtvaardigheid. Vaak dient een bepaald heilig geschrift als wet, of het nu de Koran, de Bijbel of de Thora is, en dan zijn er alleen rechters nodig die oordelen op basis van bijvoorbeeld de Sharia.
De wetgevende tak van de macht is uiterst nuttig wanneer de vampier die aan de top zit, probeert zijn hebzucht te legaliseren door controle over iets of iemand te vestigen. Een typisch voorbeeld is de Oekraïense wet “Over Verzekering”. Deze lijkt geschreven met een goed doel — om burgers te beschermen tegen oneerlijke verzekeraars en oplichters, maar in werkelijkheid gebeurt dit niet. In werkelijkheid vindt er legalisatie van witwaspraktijken plaats, wordt er praktisch een verbod ingesteld op elke verzekeringsactiviteit die niet gecontroleerd kan worden en die niet voordelig is voor de vampiers aan de macht, en groeit er een corrupte hydra met een bureaucratische grijns. In het thuisland van de moderne verzekering — het Verenigd Koninkrijk — was er tot voor kort geen wet “Over Verzekering”, en pas recent is er een document opgesteld dat niet, nee, de activiteiten van verzekeraars niet reguleert, maar slechts de bestaande praktijk op papier vastlegt. En wat interessant is, ondanks het ontbreken van een wet, hebben Londense verzekeraars op de een of andere manier meer vertrouwen dan Kievse, ondanks de wettelijke verplichting om grote statutaire fondsen, verzekeringsreserves en de activiteiten van de verzekeringsregulator te hebben.
De scheiding van de macht in precies drie onafhankelijke takken en met die specifieke benamingen is geen dogma. Evenmin is het principe van de scheiding van de macht zelf een dogma. In het Verenigd Koninkrijk, bijvoorbeeld, ondanks dat Montesquieu het als een voorbeeld van de scheiding van de macht aanhaalde, zijn er duidelijke tekenen van een mengeling van de wetgevende en uitvoerende takken. Ja, de rechtbanken in het Verenigd Koninkrijk worden in grotere mate geleid door precedenten dan door wetten en codes. En het kabinet is sterk afhankelijk van het parlement en fungeert eerder als een uitvoerend orgaan van het parlement dan als een onafhankelijke tak van de macht. In landen waar er een mengeling van de machten is, wordt de stabiliteit van de samenleving gewaarborgd door een meerkamerparlement.
Als je goed kijkt naar het proces van de vorming van de macht en het verkrijgen van bepaalde bevoegdheden door een van de takken van de macht, dan krijg je sterk de neiging om ervoor te zorgen dat de verkiezingen, laten we zeggen, voor het parlement, niet worden gecontroleerd en uitgevoerd door het kabinet, maar door een onafhankelijke structuur. Het is dus de moeite waard om na te denken over de oprichting van een “electorale macht” – een macht die de onafhankelijkheid van de verkiezingen ten opzichte van de andere takken kan waarborgen. Als er geen onafhankelijke “electorale” macht is, zullen de verkiezingen vroeg of laat worden gehouden zoals de hoofd van de uitvoerende macht dat wil, en het resultaat zal ook binnen zijn verwachtingen liggen. Daarom zijn in een aantal landen, namelijk Australië, Canada, India, Indonesië, Nigeria, Pakistan, Polen, Roemenië, Zuid-Afrika, Thailand en het Verenigd Koninkrijk, de verkiezingscommissies onafhankelijk van de uitvoerende macht en worden ze gefinancierd uit hun eigen budget. In sommige van deze landen wordt de onafhankelijkheid van de verkiezingscommissie gegarandeerd door de grondwet, bijvoorbeeld artikel 190 van de grondwet van Zuid-Afrika.
Het principe van de scheiding der machten is niet alleen aanwezig in het staatsbestel. Bijvoorbeeld, in naamloze vennootschappen zijn er ook verschillende bestuursorganen: de aandeelhoudersvergadering creëert minimaal drie onafhankelijke organen die alleen aan haar verantwoording schuldig zijn, de raad van toezicht is het equivalent van de wetgevende macht, het bestuur is het equivalent van de uitvoerende macht, en de revisiecommissie — er is geen equivalent. In naamloze vennootschappen is er iets wat ook in een aantal landen aanwezig is, bijvoorbeeld in Taiwan — de auditorgaan. Ook de auditorgaan is aanwezig in de bestuursorganen van de Europese Unie. Het idee van audit van de overheidsinstanties is ook aanwezig in Oekraïne, maar de Rekenkamer en de Staatsfinancieringsinspectie kunnen geen onpartijdige auditors zijn, omdat ze respectievelijk tot de wetgevende en uitvoerende machten behoren.
Dus, een correcte en duurzame staat moet verschillende takken van de macht omvatten, waarbij deze onafhankelijk van elkaar moeten zijn en gevormd moeten worden door de enige bron van macht — het volk of, in termen van vennootschapsrecht, de “aandeelhoudersvergadering”. Dergelijke takken kunnen zijn: de wetgevende, uitvoerende, rechterlijke, audit- en electorale macht. Als de samenleving denkt dat alle wetten al zijn geschreven, kan de vorming van nieuwe regels plaatsvinden door rechters, op basis van precedenten, of door de uitvoerende macht, die onder controle zal staan van, laten we zeggen, de auditmacht.
Je kunt je ook een instituut van electorale macht voorstellen, waarvan de vertegenwoordigers en leiders door het volk op vrijwillige basis worden gekozen, dat wil zeggen zonder onderbreking van hun hoofdactiviteit. En deze macht heeft geen andere bevoegdheden dan het organiseren van verkiezingen, de inauguratie van gekozen vertegenwoordigers van andere takken van de macht, het verlenen of intrekken van immuniteit voor hen, evenals het initiëren van de procedure voor het vervroegd afzetten van gekozen vertegenwoordigers of hun impeachment. In Oekraïne zien de pogingen van het Oekraïense parlement om zichzelf van immuniteit te ontdoen of zijn eigen succesvolle initiatieven om zelf de salarissen te verhogen en de privileges uit te breiden er een beetje lachwekkend en belachelijk uit.
Echter, er is nog een mogelijke tak van de macht. In de USSR domineerde de socialistische politiek-juridische doctrine, waarin het principe van de scheiding der machten werd verworpen als bourgeois en onaanvaardbaar. De eenheidsstaatlijke macht werd uitgeroepen als de macht van de Sovjets, dat wil zeggen de macht van de vertegenwoordigende organen. Maar juist in de USSR, net als in China en Iran, ontstond er nog een andere tak van de macht — de ideologische. De partij (en in Iran de islamitische, onder leiding van de ayatollah) voerde een ideologische controle uit over de andere takken van de macht, die toch aanwezig waren in het land en, om de uitvoering van hun wil te waarborgen, beschikte over een eigen machtsapparaat (de Islamitische Revolutionaire Garde) of integreerde hun eigen controlemechanismen in het bestaande machtsapparaat (de instelling van politieke commissarissen en commissarissen in het leger).
De veerkracht die zowel de USSR als het regime van de ayatollahs toonden in een absoluut vijandige omgeving, lag precies in het feit dat er in deze landen een principiële en strikte scheiding van de machten bestond, en dat de ideologische tak een zelfstandige kracht was. China is, in tegenstelling tot de USSR, niet uiteengevallen omdat de partij-nomenklatuur zich niet in het bedrijfsleven heeft gestort en zich niet heeft vermengd met de andere takken van de macht.
Samenlevingen waarin de scheiding der machten bestaat, zijn veerkrachtiger dan samenlevingen waarin de macht zich concentreert in één tak, en dus in de handen van de voorzitter van die tak van de macht. Aan de ene kant kan de concentratie van macht rond een sterke leider het hele land mobiliseren om bepaalde taken aan te pakken. Maar aan de andere kant is er geen enkel genie dat alleen over alle informatie beschikt die nodig is om te bepalen welke taken de hoogste prioriteit hebben. Bovendien bevordert de concentratie van macht in één hand de opkomst van totalitarisme, corruptie en de verrijking van de leider van het land.
Maar laten we terugkeren naar de USSR. In de tijd van de perestrojka, toen Amerikaanse jeans, kauwgom en films het culturele veld van de Sovjetunie binnendrongen, leek het voor de mensen logisch en juist dat het land een president moest hebben. In de USSR was er geen “president”. Er was de “voorzitter van de Opperste Sovjet van de USSR” of het hoofd van de wetgevende macht. Er was de “voorzitter van de Raad van Ministers” of het hoofd van de uitvoerende macht. Er was de algemene secretaris van de CK van de CPSU of het hoofd van de ideologische macht. Soms bekleedde dezelfde persoon al deze functies in de USSR, soms waren het verschillende mensen, maar een president was er niet. Dat was niet goed. Jeans en sneakers waren al geaccepteerd, en zelfs met kauwgom begonnen de coöperaties het op de een of andere manier te regelen, maar een president was er niet. En toen bracht de “wind van verandering” ons ook de functie van president. De voorzitter van de CK van de CPSU werd president, die de facto de hoogste leider van het land was en daarmee qua bevoegdheden overeenkwam met de president van de VS. Michail Gorbatsjov was niet lang president, maar belangrijk is dat het idee van de president als sterke leider met grote bevoegdheden automatisch werd overgedragen op de republieken van de USSR, die onafhankelijke landen werden.
Het idee heeft zich niet volledig gevestigd in de Baltische staten, die, hoewel ze presidenten hebben, toch door het parlement worden bestuurd en niet door de president. Maar in tegenstelling tot de VS, waar de president het hoofd van de uitvoerende macht is of, zoals wij het zeggen, de “premier”, aan wie de staatsdepartementen, dat wil zeggen de ministeries, ondergeschikt zijn, bestond in de USSR, en later in de republieken, de president parallel aan de uitvoerende macht, maar had hij, in strijd met het idee van de scheiding der machten, zowel uitvoerende als wetgevende bevoegdheden.
Desondanks in afwezigheid ideologisch De takken van de macht, de functie van de secretaris-generaal van het Centraal Comité of, later, de president, werden als het ware overbodig. En hoewel in Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland het apparaat van de president zich in het gebouw van het partij-Centraal Comité bevindt, heeft de president geen ‘partijdige’ functie. Daarentegen zijn er bevoegdheden om wetgevende documenten uit te vaardigen – ‘decreten’, is er praktisch het recht om de regering naar eigen inzicht te vormen, is er een eigen bureau en administratie, is er het recht om leidinggevenden op lokaal niveau aan te stellen of daar ingrijpend invloed op uit te oefenen, en is er de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de gang van zaken bij verkiezingen en zo ‘zijn’ parlement te vormen.
Als het Centraal Comité van de partij een aparte onafhankelijke tak van de macht vormde, die de stabiliteit van de samenleving waarborgde en toezicht hield op de andere takken, dan vervulde het apparaat van de president geen functies van een onafhankelijke tak van de macht. Integendeel, het concurreerde fel en, wat belangrijk is, trok geleidelijk de bevoegdheden en controle over de wetgevende en uitvoerende macht naar zich toe. Waar de partijleiders vroeger werden geleid door het idee van het communisme, worden de presidenten van de voormalige Sovjetrepublieken nu uitsluitend gedreven door eigen gewin, in de afwezigheid van een ideologie. Het idee van een “sterke” president, die parallel aan de andere takken van de macht bestaat, met hen concurreert en directe invloed op hen uitoefent, leidt automatisch het land naar een autoritair regime, vrijwel zonder uitzonderingen.
Zo’n staatsstructuur, die is ontstaan en bestaat in de voormalige republieken van de USSR, is er in geen enkel land dat kan opscheppen over vrijheid, democratie, transparantie van de macht, een laag niveau van corruptie en stabiliteit. Daarentegen is een dergelijke ordening te vinden in veel derdewereldlanden. En naarmate de situatie daar hopelozer is, blijkt de macht steeds meer in handen van één persoon te zijn geconcentreerd.