Als ik u vraag om de kenmerkende elementen van de Oekraïense cultuur op te sommen, zal de gemiddelde Oekraïner even nadenken en een lijst geven die ongeveer zo klinkt:
Een vyshyvanka, een kobzar, kozakken (met al hun toebehoren van wieg, sjarovary en kromme sabel tot osellets, hopak en de staf van de hetman) – dit alleen al levert acht punten op de lijst op. Dan komt de trembita en een vest van schapenvacht met de vacht naar binnen. Als we aan het vest denken, beginnen we de huiselijkheid te noemen (in vergelijking met de Russen), de goedmoedigheid (in vergelijking met de Russen), de houding ten opzichte van familie en kinderen (in vergelijking met de Russen). Als we het vest niet noemen, denken we aan de trembita en de vatra. Als de ondervraagde hongerig is, zal hij vareniki, borsjt, spek en, vreemd genoeg, uiterst zelden – gevulde koolbladeren – herinneren. Over het algemeen kan niemand meer iets herinneren. Uiteraard zijn er nog andere dingen die kenmerkende elementen van de Oekraïense cultuur zijn. Een etnos met zo’n rijke en bewogen geschiedenis kan deze niet anders dan vormen. Hieronder zal ik voorbeelden geven van dergelijke culturele elementen. Nu is het daar niet de tijd voor. Nu wil ik je aan het denken zetten over iets anders.
Alles wat hierboven is genoemd, is niet origineel Oekraïens. De vyshyvanka en de kobzar komen uit Roemenië. De Kozakken met hun attributen zijn een kopie van de Turkse janitsaren. Hun militaire tactiek lijkt zelfs op elkaar. Uiteraard was de Zetsj een toevluchtsoord voor deserteurs. De trembita’s, vuren en vesten komen ook uit Transsylvanië. Vareniki zijn de analoge versie van de Poolse pierogi. Zelfs de Engelse Wikipedia-pagina gaat over hen en vergelijkt vareniki met pierogi. Borsjt is een gerecht met tomaat en paprika, typisch voor Hongaren en Roemenen. Je kunt zelfs varianten van goulash met biet vinden (Szegedijnse). En dat lijkt al op borsjt. En zo verder. En wat, zult u zeggen, is dat normaal, zult u zeggen, en u zult gelijk hebben. Het is normaal, omdat de grenzen van staten een uitgevonden construct zijn en volkeren leefden waar ze leefden en hun culturele prestaties met buren uitwisselden. Het maakt niet uit wie de prioriteit heeft in vareniki, de Polen of de Oekraïners.
Weet je wat er niet klopt? En waarom is het moeilijk op te merken? Het is moeilijk om op te merken wat er niet is. In de borsjt van de Oekraïense cultuur, waarin groenten uit de hele wereld drijven, zien we niets Russisch. Je kunt beginnen te ontkennen en zeggen dat “van de barbaren niets is gekomen, alles is juist van ons gekomen”. Maar je kunt ook beginnen te zoeken en het te vinden. Ik zal hieronder ook zulke dingen aanhalen en je zult je verbazen over welke olifant we niet hebben opgemerkt. Russen zijn kolonisten, veroveraars, imperialisten. Oké, geen probleem. Maar Oekraïne was al sinds de tijd van Bogdan Chmelnitski in het rijk met hen. Het is trouwens een goed idee om de oorsprong van het woord ‘hetman’ ook even op te zoeken. Je kunt nog dieper graven en beseffen dat het Moskouse rijk, opgericht door de Kievse prinsen, niet zonder gemeenschappelijke culturele elementen met Kiev kan zijn. Waarom komt precies datgene wat “Russisch” is niet meteen in je op?
Omdat het geen Oekraïners zijn die zichzelf identificeren. Oekraïners hebben hun zelfidentificatie uitbesteed aan de Russen. Wat wij als Oekraïens beschouwen, is wat exotisch is voor de Rus. Dit koesteren we en hieraan verwonderen we ons. Oekraïne is veranderd in een souvenirwinkel voor de Russische toerist. Terwijl hij de Russen vermaakt, schrijft Gogol en Gulaq-Artemovski – kijk naar de plot van zijn opera “De Zaporozhiets aan de Donau” – dit is gewoon “etnische clownesk”, met muziek die van Mozart is gestolen, aangevuld met “volksmelodieën”. Een soort pastorale vermaak voor de Russische aristocratie.
Ik wil hier ook graag herinneren aan hoe een knappe inheemse jongen-gay, gekocht van de Polen door andere gays, door Petersburgse kunstenaars – met duidelijk bedoelingen – snel doorhad dat zijn rol en weg naar succes “Oekraïner” was. Daar heeft hij zich op gefocust. Terwijl hij zijn persoonlijke dagboeken in het Russisch bijhield. Er zijn talloze voorbeelden die de gedachte bevestigen dat Oekraïns zijn een droom van de Moskali is, en dat Oekraïners de helden van deze droom zijn, en niet de eigenaars. Er zijn waarschijnlijk geen tegenvoorbeelden. Juist de Rus zal niets Oekraïens zien in dingen die Oekraïens zijn, maar die heel alledaags zijn voor de Rus. “Niet echt… ik heb zoiets ook in Moskou gezien… Waarom ben ik hier eigenlijk gekomen?”
Maar als je naar Oekraïne kijkt, laten we zeggen, door de ogen van een Pool, Roemeen of Hongaar, dan zal hij onmiddellijk de tempelarchitectuur, iconografie, Oekraïens brood, uitsneden, glasverf (dat uit China, uit het Oosten kwam) en Petrykivka-schilderkunst noemen (te ver van de westgrens van Oekraïne om voor hen alledaags te zijn). Hij zal helemaal niet aan spek en vareniki denken – daar heeft hij zelf genoeg van. Maar hij zal dolma’s herinneren – omdat ze verwant zijn aan dolma en samen met de nomaden naar Europa zijn gekomen, en voor de Pool is het een curiositeit, en hij zal ook aan pasteitjes en taarten denken, omdat ze afstammen van Turkse börek en daarom iets “exotisch” zijn.
Maar we kijken naar Oekraïne door de ogen van een Rus, en niet de meest opgeleide. Hij zal je niet de Petrykivka-schilderkunst noemen – “dat soort van chohoma, hoor”, hij zal niet weten wat “Oekraïens barok” is, hij zal zelfs geen woorden kennen zoals “malanka”, “pysanka”, “motanka”, “vitynanka”, hij zal niet naar de grond kijken en zich geen tapijten herinneren, hij zal niet beseffen dat “mazanka” een Oekraïens woord is, hoewel ja, zo’n bouwmethode van modder en takken bestaat al duizenden jaren en ook bij de Russen (zie chibarka).
Een Rus die wat meer geleerd is, zal, na het lezen van Gogol, woorden en termen herinneren zoals de Sorotsjinski Beurs, Ivan Kupala, vertep, Taras Boelba, Viy, Chumak, en een krans als vrouwenhoofddeksel, en een locket (dezelfde: …voor geluk, voor geluk, mijn moeder deed me een locket om…).
Maar een Rus zal nooit herinneren hoe “Oekraïens” zulke belangrijke culturele zaken als religie en het alfabet zijn. Want het orthodoxe geloof en het cyrillische alfabet zijn er ook voor de Rus. Tegelijkertijd is het cyrillische alfabet bijna een fundamenteel onderdeel van de Oekraïense cultuur. Dit zijn de letters waarmee de hele Oekraïense literatuur en poëzie is opgeschreven, wetenschappelijke en filosofische werken zijn geschreven, woordenboeken zijn uitgegeven en folklore is vastgelegd. Weet je welke catastrofe er in Vietnam heeft plaatsgevonden? Daar zijn ze overgestapt op het Latijnse alfabet en de volgende generatie kon de literatuur, geschreven in hiërogliefen, niet meer lezen, die wanhopig op een lezer wacht in de bibliotheken. Vietnam heeft zichzelf feitelijk cultureel gecastreerd.
Orthodoxie, ja, precies de “Russische” variant – is ook een deel van de Oekraïense cultuur. Alleen in Oekraïne, Rusland en Wit-Rusland moeten de gelovigen staan, nergens ter wereld wordt van vrouwen geëist dat ze hun hoofd bedekken (integendeel zelfs) en ga zo maar door. De Oekraïense orthodoxe kerk is een deel van de Oekraïense cultuur. Maar het is, verdomme, te “Russisch”, er ontbreekt iets bijzonders, weet je wel…
En nu komt er echt een “verraad”. Juist de Rus zal de Russische taal niet beschouwen als een onderdeel van de Oekraïense cultuur. Het idee dat Oekraïne zijn eigen Russische taal kan hebben met “v” in plaats van “op”, zal niet in zijn hoofd passen, net zoals België zijn eigen Nederlands en Frans heeft, Oostenrijk Duits heeft en Zwitserland Italiaans heeft.
Momenteel is er oorlog. Oekraïne vecht voor zijn bestaan. Maar het blijkt dat de oorlog zich binnen de Russische discours afspeelt. Kijk omhoog, in de eerste versie van de lijst – sommige “Oekraïense” dingen zijn beschreven als tegenstellingen van “Russischheid” en jullie, lezers, hebben ze geslikt. Je kunt Cthulhu niet verslaan omdat je binnen zijn droom bent. Je kunt de Matrix niet verslaan terwijl je erin zit. Natuurlijk kun je op een dramatische manier de Smith-agenten neerslaan, maar de Matrix zal blijven bestaan. Om de Matrix te vernietigen, moet je eruit stappen.